Ma: estetyka przestrzeni i pustki

Japońska koncepcja „ma” – pustki lub przestrzeni między obiektami, która sama w sobie niesie znaczenie – jest fundamentalna dla architektonicznego języka filmów Ghibli. W przeciwieństwie do zachodniej tendencji do wypełniania przestrzeni, japońska estetyka często celebruje puste przestrzenie jako istotne elementy kompozycji.

Miyazaki mistrzowsko wykorzystuje „ma” w swoich architektonicznych kompozycjach – przestronne wnętrza domu Kusakabe, opuszczone korytarze łaźni duchów, otwarte przestrzenie lesie, gdzie mieszka Totoro. Te puste przestrzenie nie są jedynie nieobecnością czegoś, ale aktywnymi elementami narracji, miejscami, gdzie magia i wyobraźnia mogą się manifestować.

Ta estetyka przestrzeni jest fundamentalna dla emocjonalnego oddziaływania filmów Ghibli – tworzy momenty oddechu, kontemplacji i oczekiwania, które równoważą bardziej intensywne sekwencje akcji.

Fantastyczne budowle: architektura jako medium wyobraźni

Poza realistyczną architekturą inspirowaną europejskimi i japońskimi tradycjami, filmy Studia Ghibli słyną z fantastycznych budowli, które przekraczają granice możliwego, jednocześnie zachowując wewnętrzną logikę i spójność. Te surrealistyczne przestrzenie są nie tylko popisem wyobraźni, ale często funkcjonują jako fizyczne manifestacje psychologicznych stanów bohaterów lub szerszych tematów filmów.

Ruchomy zamek Hauru: architektura płynnej tożsamości

Ruchomy zamek Hauru stanowi jeden z najbardziej fascynujących przykładów fantastycznej architektury w filmach Ghibli. Ta niemożliwa struktura – część mechanicznego potwora, część organicznego domu, część magicznego portalu – jest fizycznym ucieleśnieniem złożonej, płynnej tożsamości swojego właściciela.

Zamek jest ukształtowany jak zdeformowany organizm, poruszający się na mechanicznych, kurzych nogach, z mnóstwem rur, kominów i wystających elementów. Jego wewnętrzna przestrzeń jest równie fascynująca – magiczne drzwi prowadzą do różnych lokalizacji, pokoje zmieniają się i przekształcają, a całość wydaje się większa wewnątrz niż na zewnątrz.

Co najciekawsze, zamek zmienia się wraz z rozwojem fabuły i ewolucją charakteru Hauru – staje się bardziej chaotyczny, gdy czarodziej traci kontrolę nad swoją transformacją, i odradza się w nowej formie, gdy Sophie pomaga mu odzyskać człowieczeństwo. Ta architektoniczna metafora transformacji i płynnej tożsamości jest charakterystyczna dla podejścia Miyazakiego do przestrzeni jako narracyjnego narzędzia.

Łaźnia duchów: hierarchia przestrzenna jako odzwierciedlenie społeczeństwa

Łaźnia duchów w „Spirited Away” jest kolejnym przykładem fantastycznej architektury, która funkcjonuje jako mikrokosmos szerszego społeczeństwa. Ten ogromny kompleks, łączący elementy tradycyjnych japońskich łaźni publicznych (sentō), luksusowych ryokanów i świątyń, jest zorganizowany według ścisłej hierarchii przestrzennej, która odzwierciedla hierarchie społeczne.

Na dole, w kotłowni, pracuje Kamaji – sześcioręki starzec obsługujący piece. Wyżej znajdują się wspólne przestrzenie dla zwykłych pracowników. Jeszcze wyżej – luksusowe łaźnie dla gości. Na samym szczycie, w najbardziej ustronnej części kompleksu, mieszka Yubaba, właścicielka łaźni, której przepastne apartamenty są wypełnione skarbami i magicznymi artefaktami.

Chihiro, główna bohaterka, musi nauczyć się nawigować w tej złożonej przestrzeni, co stanowi metaforę jej drogi do dojrzałości i zrozumienia dorosłego świata z jego pisanymi i niepisanymi zasadami. Jej podróż przez różne poziomy łaźni – od kotłowni przez kuchnie, łazienki, aż po apartament Yubaby – odzwierciedla jej stopniowe zdobywanie pewności siebie i zrozumienia zasad rządzących tym światem.

Laputa: utopia i dystopia w powietrzu

Podniebne miasto Laputa z filmu „Laputa – Podniebny zamek” stanowi fascynujący przykład architektury utopijnej, która jednocześnie niesie dystopijne podteksty. Ta latająca wyspa, inspirowana „Podróżami Guliwera” Jonathana Swifta, łączy zaawansowaną technologię (robotyczni strażnicy, systemy obronne) z idylliczną harmonią z naturą (bujne ogrody, stawy, drzewa).

Architektura Laputy jest warstwowa – poniżej znajduje się technologiczny rdzeń wyspy, kryjący niszczycielską broń, powyżej rozciąga się utopijny ogród, zaprojektowany jako idealne miejsce do życia. Ta dwoistość odzwierciedla centralny temat filmu – napięcie między technologicznym postępem a harmonią z naturą, między przemocą a współistnieniem.

Co ciekawe, Laputa jest również komentarzem na temat imperializmu i kolonializmu – latające miasto czerpie swoje bogactwo i moc przez dosłowne unoszenie się ponad ziemią i jej mieszkańcami, co można odczytać jako metaforę imperialnej arogancji. Jej architektura, łącząca elementy różnych kultur (rzymskie akwedukty, babilońskie ogrody, azteckie i egipskie motywy), sugeruje imperialną tendencję do zawłaszczania elementów podbitych kultur.

Architektura przejścia: liminal spaces w filmach Ghibli

Szczególnie fascynującym aspektem architektury w filmach Studia Ghibli jest wykorzystanie „przestrzeni liminalnych” – miejsc przejściowych, progowych, znajdujących się pomiędzy różnymi stanami istnienia. Te przestrzenie często funkcjonują jako portale między światem zwyczajnym a magicznym, między dzieciństwem a dorosłością, między życiem a śmiercią.

Tunele, korytarze i przejścia

Filmy Ghibli pełne są tuneli, korytarzy i przejść, które często oznaczają transformację lub inicjację. Opuszczony tunel na początku „Spirited Away”, przez który rodzina Chihiro wkracza do świata duchów, jest klasycznym przykładem – jego przejście oznacza nie tylko fizyczną podróż, ale i początek wewnętrznej transformacji bohaterki.

Podobnie tajemniczy korytarz za szafą w domu Mei z „Mojego sąsiada Totoro”, który prowadzi do nory Totoro, czy spiralne schody w wieżach „Ruchomego zamku Hauru” – wszystkie te przejścia oznaczają przekroczenie granicy między zwyczajnym a nadzwyczajnym, między bezpiecznym a niebezpiecznym, między znanym a nieznanym.

Progi i granice

Oprócz dramatycznych przejść, filmy Ghibli zwracają baczną uwagę na bardziej subtelne progi i granice – drzwi, okna, bramy torii, granice lasu. Te elementy architektoniczne często oznaczają nie tylko fizyczne, ale i psychologiczne lub duchowe granice.

W „Księżniczce Mononoke” granica między lasem a ludzkimi osadami jest zarówno fizyczna, jak i symboliczna – jej przekraczanie wiąże się z wkraczaniem w inny porządek moralny i duchowy. W „Podniebnej dostawie Kiki” próg piekarni Osono reprezentuje granicę między niepewnym, bezdomnym stanem Kiki a jej nowym życiem w mieście.

Porzucone miejsca: ruiny jako przestrzenie możliwości

Szczególnym rodzajem przestrzeni liminalnych w filmach Ghibli są ruiny i porzucone miejsca – budynki znajdujące się między stanem użytkowym a całkowitym zniszczeniem, zawieszone w czasie. Te przestrzenie często funkcjonują jako miejsca magiczne, gdzie zwykłe zasady rzeczywistości są zawieszone.

Opuszczony park rozrywki w „Spirited Away”, zrujnowany zamek w „Laputcie” czy zatopione miasto w „Ponyo” – wszystkie te miejsca mają w sobie element niesamowitego, są jednocześnie melancholijne i pełne potencjału. Ich architektura, znajdująca się w stanie rozkładu, pozwala na przenikanie się różnych światów i rzeczywistości.

Projektowanie postindustrialnych krajobrazów: ekologia i nostalgia

Architektura w filmach Ghibli często funkcjonuje również jako komentarz na temat relacji człowieka z naturą, szczególnie w kontekście industrializacji i jej konsekwencji. Miyazaki tworzy złożone, postindustrialne krajobrazy, które są jednocześnie krytyczne wobec niepohamowanego rozwoju i nostalgiczne wobec pewnych aspektów modernizacji.

Industrialne ruiny i natura

W wielu filmach Ghibli pojawia się motyw industrialnych ruin recyklowanych przez naturę – opuszczonych fabryk, kopalni czy infrastruktury, które stopniowo znikają pod naporem roślinności. Te obrazy można odczytać jako komentarz na temat tymczasowości ludzkiej ingerencji w naturę, ale również jako wizję możliwej harmonii – architektury, która z czasem staje się częścią naturalnego krajobrazu.

„Nausicaä z Doliny Wiatru” przedstawia post-apokaliptyczny świat, gdzie gigantyczne wraki maszyn wojennych rdzewiały zanim powoli zostały wchłonięte przez toksyczny las. W „Zamku w niebiosach” pojawiają się opuszczone kopalnie i tunele, teraz zamieszkane przez nowe formy życia. Te obrazy sugerują, że nawet najbardziej destrukcyjna działalność człowieka może być ostatecznie zintegrowana z naturalnym cyklem życia.

Infrastruktura jako poezja codzienności

Jednocześnie filmy Ghibli często celebrują pewne formy infrastruktury – szczególnie te związane z transportem – jako część poetyki codziennego życia. Stacje kolejowe, porty, lotniska, mosty są przedstawiane z nostalgicznym ciepłem, jako miejsca spotkań, pożegnań i nowych początków.

W „Szepcie serca” stacje kolejowe i pociągi są kluczowymi elementami narracji, wyznaczającymi rytm życia bohaterów i łączącymi różne przestrzenie ich świata. W „Podniebnej dostawie Kiki” miejski zegar, przy którym mieszka bohaterka, staje się symbol stabilności i trwałości w jej zmieniającym się życiu.

Ta ambiwalentna postawa wobec industrializacji – krytyczna wobec jej destrukcyjnych aspektów, ale celebrująca jej humanistyczny potencjał – jest charakterystyczna dla złożonego stosunku Miyazakiego do modernizacji i technologii.

Wirtualne archeologie: odtwarzanie przeszłości w cyfrowej erze

Fascynujący aspekt architektury Ghibli to jej rola w zachowywaniu i reinterpretacji historycznych form architektonicznych, które szybko znikają w rzeczywistym świecie. W tym sensie filmy studia funkcjonują jako rodzaj „wirtualnej archeologii” – cyfrowego zachowania i rekonstrukcji historycznych przestrzeni.

Dokumentowanie zanikającego świata

Miyazaki i jego zespół często angażują się w intensywne badania historycznych lokalizacji, dokumentując budynki i przestrzenie, które wkrótce mogą zniknąć. Dom w „Moim sąsiedzie Totoro” został oparty na rzeczywistych wiejskich domostwach regionu Kanto z lat 50., które były już rzadkością w czasie produkcji filmu, a dzisiaj praktycznie nie istnieją.

Podobnie przedwojenna architektura Tokio przedstawiona w „Zrywa się wiatr” została odtworzona na podstawie starych fotografii, map i wspomnień – jest to cyfrowa rekonstrukcja przestrzeni, która została zniszczona podczas bombardowań w 1945 roku.

W tym sensie filmy Ghibli stają się cyfrowym archiwum architektonicznych form i przestrzeni, które zanikają w rzeczywistym świecie, zachowując ich nie tylko fizyczną formę, ale również atmosferę i znaczenie kulturowe.

Architektura wspomnieniowa: rekonstrukcja emocjonalna

Co szczególnie interesujące, architektura w filmach Ghibli nie jest jedynie dokumentalną rekonstrukcją, ale raczej emocjonalną interpretacją przestrzeni – pokazuje je nie tyle jakimi były obiektywnie, co jak zostały zapamiętane i doświadczone.

Dom rodzinny w „Tylko wczoraj” jest przykładem takiej „architektury wspomnieniowej” – mieszkanie głównej bohaterki jest przedstawione tak, jak je pamięta z dzieciństwa, z pewną dozą nostalgicznej deformacji. Niektóre przestrzenie wydają się większe, inne mniejsze, niektóre detale są wyolbrzymione, inne pomniejszone – odzwierciedlając subiektywny, emocjonalny charakter wspomnienia.

Ten emocjonalny realizm, gdzie architektura jest przedstawiona nie tyle jako obiektywna struktura, co jako doświadczana przestrzeń, jest szczególnie poruszający i odzwierciedla szersze zainteresowanie Miyazakiego fenomenologią przestrzeni – tym, jak miejsca są przeżywane i zapamiętywane.

Jak modele AI mogą uczyć się i odtwarzać architekturę Ghibli

W erze sztucznej inteligencji, architektoniczne dziedzictwo Studia Ghibli zyskuje nowy wymiar – jako źródło danych do trenowania modeli generatywnych, które mogą analizować, rozumieć i odtwarzać charakterystyczne elementy przestrzeni Ghibli. Te możliwości otwierają fascynujące perspektywy zarówno dla zachowania tego dziedzictwa, jak i dla jego twórczego rozwinięcia.

Analiza wizualnych wzorców architektonicznych

Modele uczenia maszynowego mogą analizować tysiące kadrów z filmów Ghibli, identyfikując powtarzające się wzorce architektoniczne, charakterystyczne proporcje, tekstury i elementy dekoracyjne. Taka analiza może ujawnić subtelne wzorce, które mogą nie być od razu widoczne dla ludzkiego oka:

Specyficzne proporcje przestrzeni wewnętrznych i zewnętrznych
Charakterystyczne połączenia kolorów i tekstur
Powtarzające się motywy dekoracyjne w różnych filmach
Typowe układy oświetlenia i cieni

Te wzorce mogą być następnie wykorzystane do generowania nowych przestrzeni, które zachowują „ducha” architektury Ghibli, jednocześnie eksplorując nowe możliwości.

Generowanie nowych przestrzeni w stylu Ghibli

Modele generatywne, takie jak GAN (Generative Adversarial Networks) czy dyfuzyjne, mogą tworzyć nowe, nigdy nieistniejące budynki i przestrzenie inspirowane stylem Ghibli. Te AI-generowane przestrzenie mogą być wykorzystane w różnych kontekstach:

Projekty koncepcyjne dla rzeczywistych budynków inspirowanych estetyką Ghibli
Środowiska wirtualne dla gier wideo lub doświadczeń VR osadzonych w uniwersum Ghibli
Eksploracja alternatywnych wersji istniejących przestrzeni z filmów
Edukacyjne demonstracje pokazujące charakterystyczne cechy architektury Ghibli

Interesującym aspektem tego podejścia jest możliwość „hybrydyzacji” – łączenia elementów architektonicznych z różnych filmów Ghibli lub mieszania stylu Ghibli z innymi wpływami architektonicznymi.

Wyzwania techniczne i etyczne

Wykorzystanie AI do analizy i generowania architektury w stylu Ghibli napotyka jednak kilka istotnych wyzwań:

Wyzwania techniczne:

Uchwycenie subtelnych aspektów atmosfery i „odczucia” przestrzeni, które wykraczają poza formalne elementy
Modelowanie relacji między architekturą a światłem, które są kluczowe dla magicznego charakteru przestrzeni Ghibli
Zrozumienie narracyjnej funkcji architektury – jak budynki opowiadają historie

Wyzwania etyczne:

Poszanowanie artystycznej integralności oryginalnych dzieł
Kwestie praw autorskich związane z generowaniem prac pochodnych
Balans między zachowaniem dziedzictwa a twórczą innowacją

Architektura jako metafora: przestrzeń jako opowieść o człowieczeństwie

Podsumowując rozważania o architekturze w filmach Studia Ghibli, warto podkreślić, że budynki i przestrzenie w tych animacjach nigdy nie są jedynie tłem – są integralnymi elementami narracji, metaforami złożonych tematów i idei, które stanowią serce twórczości studia.

Dom jako miejsce bezpieczeństwa i transformacji

Motyw domu – jako miejsca bezpieczeństwa, tożsamości i transformacji – przewija się przez wiele filmów Ghibli. Od wiejskiej posiadłości w „Totoro”, przez ruchomy zamek Hauru, po łaźnię duchów w „Spirited Away” – domy w filmach Miyazakiego są miejscami, gdzie bohaterowie znajdują schronienie, konfrontują się z własnymi lękami i przechodzą wewnętrzną przemianę.

Co istotne, te domy często same ulegają transformacji wraz z rozwojem bohaterów – zmieniają się, rosną, czasem upadają i odradzają się w nowej formie. Ta symboliczna relacja między przestrzenią domową a tożsamością postaci jest jednym z najgłębszych architektonicznych wątków w filmach Ghibli.

Architektura jako wyzwanie ekologiczne

Architektura w filmach Ghibli często funkcjonuje również jako komentarz na temat relacji człowieka z naturą. Od destrukcyjnych przemysłowych kompleksów w „Księżniczce Mononoke” po harmonijne, zrównoważone budowle w „Nausicaä” – sposób, w jaki ludzie kształtują swoją przestrzeń, odzwierciedla ich stosunek do naturalnego świata.

Miyazaki nie proponuje prostych rozwiązań – nawet najbardziej destrukcyjne formy architektury są pokazane z pewną dozą sympatii i zrozumienia dla ludzi, którzy je stworzyli. Jednocześnie jego filmy konsekwentnie sugerują potrzebę bardziej harmonijnego, zrównoważonego podejścia do kształtowania przestrzeni – takiego, które szanuje naturę i jej cykle.

Przestrzeń jako odzwierciedlenie społeczeństwa

Wreszcie, architektura w filmach Ghibli często funkcjonuje jako metafora szerszych struktur społecznych – hierarchii, konfliktów klasowych, systemów władzy. Łaźnia duchów w „Spirited Away” z jej wyraźnym podziałem na strefy dla różnych klas pracowników i gości, Żelazne Miasto w „Księżniczce Mononoke” jako model wczesnego kapitalizmu przemysłowego, czy pałac w „Kaguya-hime” jako symbol ograniczających konwencji społecznych – wszystkie te przestrzenie opowiadają historie o społeczeństwach, które je stworzyły.

Co fascynujące, bohaterowie Ghibli często przełamują te architektoniczne bariery – poruszają się pomiędzy różnymi poziomami i przestrzeniami, przekraczają granice, które miały ich ograniczać. Ta mobilność przestrzenna jest często paralelna do ich społecznej mobilności i wewnętrznej transformacji.

Podsumowanie: architektura jako język emocji i idei

Architektura w filmach Studia Ghibli wykracza daleko poza rolę tła czy dekoracji – jest językiem wizualnym, za pomocą którego twórcy komunikują złożone emocje i idee. Od skromnych wiejskich domostw po surrealistyczne latające zamki, od industrialnych kompleksów po świątynne przestrzenie – budynki i przestrzenie w tych animacjach są pełnoprawnymi bohaterami opowieści, nośnikami znaczeń równie bogatymi jak dialogi czy akcja.

Szczególną wartością architektoniczną wizji Ghibli jest jej zdolność do łączenia pozornych przeciwieństw – realizmu i fantazji, wschodu i zachodu, tradycji i innowacji, natury i technologii. Ta synkretyczna, inkluzywna przestrzenna wyobraźnia odzwierciedla szerszą filozofię studia – poszukiwanie harmonii i równowagi w świecie pełnym konfliktów i napięć.

W erze gwałtownych zmian urbanistycznych, globalizacji architektury i rosnącego oderwania od lokalnych tradycji budowlanych, filmy Studia Ghibli przypominają nam o znaczeniu miejsc, które są autentyczne, zakorzenione w kulturze i historii, a jednocześnie otwarte na magię i transformację. To przypomnienie, że architektura to nie tylko konstrukcja fizyczna, ale również konstrukcja emocjonalna i duchowa – przestrzeń, w której rozgrywa się dramat ludzkiego doświadczenia.# Architektura i projektowanie przestrzeni w filmach Studia Ghibli

W magicznym świecie animacji Studia Ghibli budynki i przestrzenie nigdy nie są jedynie tłem dla wydarzeń – są żywymi, oddychającymi bohaterami opowieści, niosącymi znaczenia tak bogate i złożone jak postacie, które je zamieszkują. Od skromnych wiejskich domostw po fantastyczne latające zamki, od zatłoczonych japońskich miast po surrealistyczne łaźnie dla duchów – architektura w filmach Ghibli stanowi fascynujący mariaż realności i fantazji, tradycji i innowacji, wschodniej i zachodniej estetyki.

Ta wyjątkowa dbałość o architektoniczną wiarygodność i szczegółowość nie jest przypadkowa. Hayao Miyazaki, główny twórca studia, początkowo rozważał karierę w architekturze, a jego głębokie zrozumienie relacji między przestrzenią, funkcją i znaczeniem przenika każdy film Ghibli. Budynki w tych animacjach nie tylko zachwycają wizualnie, ale też opowiadają historie o społeczeństwach, które je stworzyły, wartościach, które wyznają, i zmianach, które przechodzą.

Inspiracje europejską architekturą: tęsknota za idealizowanym Zachodem

Jednym z najbardziej charakterystycznych aspektów filmów Studia Ghibli jest ich zamiłowanie do europejskiej architektury, szczególnie tej z przełomu XIX i XX wieku. Ta fascynacja odzwierciedla szersze japońskie zainteresowanie zachodnią kulturą, ale w przypadku Miyazakiego nabiera szczególnej głębi i znaczenia.

Śródziemnomorskie miasteczka: nostalgia za światem, którego nigdy nie było

Filmy takie jak „Podniebna dostawa Kiki” czy „Porco Rosso” rozgrywają się w fikcyjnych miasteczkach inspirowanych śródziemnomorską architekturą – kolorowymi fasadami, czerwonymi dachówkami, wąskimi uliczkami i otwartymi placami. Te przestrzenie mają w sobie coś z pocztówkowej idealizacji, połączenia różnych europejskich wpływów w harmonijną całość, która nigdy nie istniała w rzeczywistości.

Miasteczko Koriko z „Podniebnej dostawy Kiki” to przykład takiego idealizowanego europejskiego miasta portowego, łączącego elementy szwedzkiego Visby, włoskich nadmorskich miasteczek, francuskiej riwiery i hanzeatyckich portów północnej Europy. To miejsce jest jednocześnie znajome i egzotyczne, nostalgiczne i ponadczasowe.

Co ciekawe, ta nostalgiczna wizja Europy koresponduje z japońskim konceptem „akogare”, tęsknoty za idealizowanym, nigdy niedoświadczonym miejscem lub czasem. Miyazaki tworzy swoje europejskie przestrzenie z perspektywy kogoś, kto zna je głównie z książek, filmów i krótkiej turystycznej obserwacji – to Europa widziana przez pryzmat japońskiej wyobraźni.

Secesja i wiktoriańska ekstrawagancja

Bardziej fantastyczne budowle Ghibli często czerpią inspirację z secesji, architektury wiktoriańskiej i edwardiańskiej, z ich ornamentami, asymetrią i organicznymi formami. „Ruchomy zamek Hauru” stanowi szczytowy przykład tej tendencji – jest absurdalnym, surrealistycznym kolażem stylów, z przewagą secesyjnej estetyki, który jednocześnie funkcjonuje jako mechaniczny cud i magiczne miejsce zamieszkania.

Dom ciotki Sophii w tym samym filmie, z jego zawiłymi detalami, witrażami i bogato zdobionymi wnętrzami, również odzwierciedla zamiłowanie Miyazakiego do przełomu wieków i jego ozdobnego, nawarstwiającego się podejścia do projektowania.

Interesujący jest sposób, w jaki Miyazaki wykorzystuje te historyczne style architektoniczne do tworzenia świata, który wydaje się zakorzeniony w rzeczywistości, ale jednocześnie otwarty na magię i fantastykę. Secesja, ze swoim organicznym podejściem do ornamentu i zamiłowaniem do asymetrii, okazuje się idealnym stylem dla świata, gdzie granice między naturą a sztuką, realnością a fantastyką, są płynne.

Steampunkowa estetyka: przemysł jako spektakl

Innym europejskim wpływem widocznym w architekturze Ghibli jest fascynacja industrialną rewolucją i jej infrastrukturą – kolejami, fabrykami, maszynami parowymi. Filmy takie jak „Laputa – Podniebny zamek” czy „Szkarłatny pilot” celebrują złożoność i wizualną atrakcyjność maszyn, umieszczając je jednak w kontekście, który różni się od typowej zachodniej narracji o postępie.

Żelazne miasto w „Księżniczce Mononoke”, mimo swojej destrukcyjnej roli wobec natury, jest przedstawione z niemal czułym podziwem dla jego inżynieryjnej pomysłowości, z dymiącymi piecami i kipiącą od aktywności przestrzenią produkcyjną. Miyazaki, syn producenta części do samolotów wojennych, ma skomplikowany, ambiwalentny stosunek do przemysłu i technologii, co odzwierciedla się w jego architektonicznych wyborach.

Ta steampunkowa estetyka jest jednocześnie celebracją ludzkiej kreatywności technicznej i ostrzeżeniem przed jej potencjalnymi konsekwencjami – napięcie szczególnie widoczne w architektonicznych wyborach jego filmów.

Japońska tradycja architektoniczna: zakorzenienie w rodzimej kulturze

Mimo fascynacji europejską architekturą, filmy Ghibli pozostają głęboko zakorzenione w japońskiej tradycji architektonicznej, zarówno w jej formach, jak i w filozoficznym podejściu do przestrzeni.

Wiejskie domy i ich duchowe znaczenie

Tradycyjne japońskie domy wiejskie (minka) pojawiają się w wielu filmach Ghibli, od domu rodzinnego w „Moim sąsiedzie Totoro” po wiejskie chaty w „Księżniczce Mononoke”. Te drewniane konstrukcje, z ich charakterystycznymi elementami – werandami (engawa), papierowymi przesuwanymi ścianami (shōji), matami tatami – są przedstawiane z głębokim szacunkiem dla ich prostoty, funkcjonalności i harmonii z otaczającym krajobrazem.

Dom rodziny Kusakabe w „Totoro” jest szczególnie dobrym przykładem – jego złożona struktura, z ciemnymi drewnianymi belkami, jasnymi ścianami i tradycyjnym dachem jest odtworzona z niezwykłą dokładnością. Miyazaki poświęca wiele czasu ekranowego na eksplorację tego domu, pokazując, jak dziewczynki odkrywają jego zakamarki, sekrety i duchową obecność (susuwatari, małe duszki sadzy zamieszkujące opuszczone domy).

To uważne potraktowanie tradycyjnej architektury wiejskiej odzwierciedla szerszy temat w twórczości Miyazakiego – tęsknotę za prostszym, bardziej zharmonizowanym z naturą stylem życia, który Japonia straciła w procesie gwałtownej modernizacji i urbanizacji.

Shintō i przestrzenie duchowe

Architektura związana z religią shintō również zajmuje ważne miejsce w filmach Ghibli. Świątynie, bramy torii, święte kamienie i drzewa są przedstawiane jako miejsca, gdzie granica między światem ludzkim a duchowym staje się cieńsza.

„Spirited Away: W krainie bogów” jest być może najbardziej bezpośrednim przykładem, z jego ogromną łaźnią dla duchów przypominającą tradycyjny japoński kompleks ryokan (tradycyjnej gospody), ale odmienny w skali i ornamentyce. Film zaczyna się od zapuszczonego wejścia do parku rozrywki, przypominającego opuszczone miejsca turystyczne w Japonii, gdzie tradycyjne budynki popadły w ruinę w wyniku bańki ekonomicznej lat 90.

Mniejsze, bardziej intymne przestrzenie duchowe również regularnie pojawiają się w filmach Ghibli – kamienne kapliczki w lesie w „Totoro”, święte drzewo w wiosce Emishi w „Księżniczce Mononoke” czy niewielka domowa kapliczka w „Moim sąsiedzie Yamada”. Te przestrzenie funkcjonują jako punkty kontaktu z innym wymiarem, przypominając o animistycznych korzeniach japońskiej kultury.